Hiệu Ứng Benjamin Franklin: Ta Vẫn Luôn Sống Bằng Cách Tự Lừa Dối Mình

“Người từng giúp đỡ bạn sẽ sẵn sàng làm thêm nhiều thứ hơn so với việc bạn ép buộc anh ta.” Đại văn hào Kurt Vonnegut từng viết trong tác phẩm của mình: “Trước sau gì chúng ta cũng sẽ …

“Ngườitừng giúp đỡ bạn sẽ sẵn sàng làm thêm nhiều thứ hơn so với việc bạn ép buộc anhta.”

Đại vănhào Kurt Vonnegut từng viết trong tác phẩm của mình: “Trước sau gì chúng tacũng sẽ trở thành con người mà bản thân mình đang giả vờ thể hiện ra bên ngoài.Vì vậy, hãy cẩn thận mỗi khi bạn định giả vờ điều gì đó.” Nhưng làm sao biếtđược tâm trí chúng ta sẽ dẫn bản thân đi đến đâu, lỡ như bản thân không nhận rakhi nào mình giả vờ thì sao – lúc đó chúng ta là ai? Đó chính xác là những gìmà David McRaney đề cập trong cuốn sách “You Are Now Less Dumb: How to ConquerMob Mentality, How to Buy Happiness, and All the Other Ways to OutsmartYourself” (tạm dịch là Bạn giờ đỡ ngu ngơ hơn rồi: Cách để thắng được tâm lýđám đông, tìm được hạnh phúc và đủ thứ phương pháp làm bạn lanh lợi hơn). Nộidung chính của cuốn sách nói về sự tự lừa dối bản thân, nó sẽ cung cấp chochúng ta một góc nhìn vừa hay ho vừa hơi khó chịu lý do tại sao tự lừa dốichính mình lại giống như một đặc tính đã ngấm vào huyết mạch của mỗi con người.Đây cũng chính là sự nối tiếp của cuốn “Bạn không thông minh lắm đâu” củaMcRaney, một trong những quyển sách tâm lý học hay nhất năm 2011. McRaney, nổitiếng với những nghiên cứu về sự bất kính thông minh và sự thông minh bất kính,viết trong lời giới thiệu như sau:

Trí nãocon người hiển nhiên là vĩ đại và mạnh mẽ hơn bất kì loài động vật nào, và điềuđó khiến cho bất cứ ai tinh thông lịch sử loài người cũng phải nể phục. Bạn cóthể xem như đây là lần cuối mình đến sở thú hoặc xem một con chó tự cắn chânsau của nó. Giống loài của chúng ta dường như là tạo vật đỉnh cao thuần tuýnhất của quá trình tiến hoá, thậm chí là đỉnh cao và là kết quả đẹp đẽ cuốicùng mà vũ trụ tự nó sản sinh ra. Suy nghĩ này khá là hay ho để ấp ủ đó. Thậmchí trước khi chúng ta phát hiện ra trượt băng và Salvador Dali, mọi nhà thôngthái đều thật sự muốn đắm mình vào cái ảo tưởng này. Tất nhiên, ngay khi chúngta đã an vị, bạn sẽ vô tình gửi một email cho ông chủ vì bác sĩ yêu cầu bạnphải thế, hoặc bạn sẽ đọc được một mẩu tin về món pizza nhồi hotdog và cái cáchnó trở nên phổ biến nhất đất nước. Luôn có một sự thật là, cứ hễ khi nào bạnnhìn vào tình trạng con người bây giờ, bạn cũng sẽ thấy những sự tự mãn thiểncận, sự giúp đỡ hời hợt và sự bào chữa các vấn đề..

Khuynhhướng này được gọi là “chủ nghĩa hiện thực thuần phác” – quyết định nhìn thếgiới một cách nông cạn theo những gì bạn thấy và theo ấn tượng của chúng ta vềcác sự việc xung quanh, khách quan của “sự thật” – một ý tưởng xuất phát từtriết học cổ điển và từ đó được bóc tẩy hoàn toàn bởi khoa học hiện đại.McRaney viết rằng:

100 nămnghiên cứu gần đây cho rằng bạn và tất cả mọi người vẫn tin vào chủ nghĩa hiệnthực thuần phác. Bạn vẫn tin dù thông tin bạn nhận được có thể không được hoànhảo, một khi bạn bắt đầu suy nghĩ và cảm nhận, những suy nghĩ và cảm nhận đóđều đáng tin cậy và có thể nói trước được. Giờ đây, chúng ta không biết hiệnthực có khách quan hay không, hiện thực chủ quan có phải là một sự thêu dệtkhông, bởi chúng ta chưa bao giờ trải nghiệm thứ gì khác ngoài những gì tâm trímình sản sinh ra. Mọi thứ từng xảy ra đều xảy ra vỏn vẹn trong cái hộp sọ.

Nóichung, chúng ta rất giỏi trong việc tự dối lòng, và tệ hại trong việc nhận rakhi nào phải tách biệt nhận thức, thái độ, ấn tượng và ý kiến về thế giới bênngoài. Một trong những biểu thị đáng chú nhất chính là hiệu ứng BenjaminFranklin mà McRaney nghiên cứu ở chương thứ 3. Sự tự dối lòng ở đây chính làchúng ta đối xử tốt với những người mình thích và với những người mình khôngthích, lại hành xử tồi tệ. Nhưng những gì tâm lý học cho thấy đằng sau hiệu ứngnày lại khá tương phản, thái độ chúng ta thay đổi khiến chúng ta thích nhữngngười mà ta đối xử tốt và ghét những người chúng ta đối xử tồi tệ.

https://static.ybox.vn/2020/3/4/1583976065728-Minh%20hoa%201-01.jpg

Hiệuứng gây tò mò này được đặt tên theo một sự việc bất ngờ trong sự nghiệp chínhtrị của Founding Father (có thể hiểu như Khai quốc công thần vậy) – BenjaminFranklin. Franklin, sinh ra trong một gia đình nghèo 17 đứa con – mặc kệ quanniệm của gia đình và xã hội đối với những người anh chị em của mình – những cánhân với khả năng rất thấp có thể trở thành một nhà khoa học, quý ông, học giả,nhà kinh doanh hoặc nhất là trở thành một người đàn ông nắm trong tay quyền lựcchính trị tuyệt đối. Bù lại hoàn cảnh xui xẻo, cậu bé ấy nhanh chóng học hỏinhững tuyệt kĩ của con người và trở thành “bậc thầy của trò chơi chính trị cánhân.” McRaney viết:

Nhưnhiều nhân vật có đầy đủ tố chất và thông minh nhưng xui xẻo sinh ra trong hoàncảnh khốn khó, Franklin nhanh chóng phát triển các kỹ năng và sức mạnh xã hội.Khả năng phân tích cũng đóng góp một phần hình thành thái độ, và Franklin trởnên khéo léo hơn trong quan hệ giữa người với người. Từ khi còn nhỏ, ông đã làmột diễn giả và người lên kế hoạch,một người có đủ khôn khéo, mưu mô và nétlịch lãm đầy thuyết phục. Ông cất giấu nhiều vũ khí bí mật, một trong số đó làhiệu ứng Benjamin Franklin, một công cụ hữu dụng ở những năm 1730, với hiện tạivà vẫn sẽ tiếp tục có tác dụng trong tương lai.

[…]

Năm 21tuổi, ông lập nên một “câu lạc bộ tương trợ lẫn nhau” gọi là Junto. Cương lĩnhcủa hội chính là cùng nhau tiếp thu kiến thức. Ông mời những học giả thuộc tầnglớp lao động như mình để họ có cơ hội cùng nhau trao đổi sách và suy luận vềnhững kiến thức cơ bản của thế giới. Họ viết lách và làm thơ, tổ chức nhữngbuổi hùng biện và lập kế hoạch làm giàu. Franklin dùng hội Junto như một hộiđồng tư vấn riêng, một thùng chứa kiến thức, ông thảy ý tưởng cho những thànhviên khác và thế là ông nhận được một bản chỉnh sửa tốt hơn. Sau đó, Franklinthành lập thư viện quyên góp đầu tiên ở Mỹ, viết rằng điều đó có thể giúp“những người nông dân và thương gia bình thường cũng thông minh như hầu hết cácquý ông đến từ các nước khác,” không kể đến việc cho phép ông tiếp cận mọiquyển sách mình muốn.

Đây làlúc hiệu ứng mang tên ông bắt đầu nhập cuộc: Khi Franklin vận động cho nhiệm kìthứ 2 và một viên chức cùng tầng lớp mà ông bao giờ kể tên tới trong tự truyệncủa mình lại dành ra một bài diễn văn ứng cử dài đề chỉ trích và làm lu mờ danhtiếng của ông. Dù năm đó Franklin thắng, ông vẫn khá là cay cú với đối thủ củamình nhưng không phải là lo lắng về xích mích trong tương lai với người đó mànhận thấy đây là “một quý ông đầy may mắn và có trình độ” – người mà một ngàynào đó có thể nắm giữ quyền lực tối cao trong bộ máy chính phủ.

Kẻ thùcần phải được thuần hoá, và thuần hoá một cách khôn ngoan. McRaney viết rằng:

Franklintiến hành biến kẻ thù thành một người hâm mộ, nhưng ông không muốn làm bằngcách “hối lộ bất cứ của cải gì để nhận được sự tôn trọng.” Franklin nổi tiếngvới gu thưởng thức thơ văn tinh tế, vì thế ông đã gửi cho người kia một lá thưhỏi rằng ông có thể mượn một tuyển tập sách từ thư viện của người đó không,“một quyển rất hiếm và hay.” Người đó cảm thấy hãnh diện và gửi ngay quyển sáchấy. Franklin gửi trả lại 1 tuần sau đó cùng với một lá thư cảm ơn. Nhiệm vụhoàn tất. Lần kế tiếp là tại một cơ quan lập pháp, người đó tiếp cận và tròchuyện trực tiếp cùng Franklin lần đầu tiên. Franklin nói rằng người đó “biểulộ sự sẵn sàng giúp đỡ tôi mọi lúc mọi nơi, thế là chúng tôi trở thành bạn tốtvà tình bạn này tiếp diễn đến cuối đời ông ấy.”

Ngừnglại một chút: Làm thế quái nào mà có thể khiến một người từ kẻ thù lại trởthành bạn bè một cách vi diệu như vậy? Hoá ra đây chỉ là một phương pháp tâm lýcơ bản cho thấy tại sao nghệ thuật xin phép cho lại là nghệ thuật nuôi dưỡngcộng đồng – McRaney giải thích, nó liên quan nhiều đến tâm lý học về thái độ,về một đống chỉ trích và ấn tượng của con người hoặc một tình huống:

Đối vớinhiều việc, thái độ của chúng ta đến từ hành động, sau đó dẫn đến quan sát vàđến giải thích, và tin tưởng. Những hành động của bạn có khuynh hướng mài dũaviên ngọc bản ngã của bạn, tạc lên nó những điều mà bản thân bạn trải nghiệm từngày này sang ngày khác. Dù nó có vẻ không phải như vậy. Với những trải nghiệmlúc tỉnh táo, nó cảm giác như thể bạn là người cầm chiếc đục, được thúc đẩybằng những suy nghĩ và niềm tin. Cảm giác như thể một cơ thể đang mặc quần củabạn, thực hiện những hành động phù hợp với tính cách mà bạn thiết lập, nhưng ởđó vẫn còn nhiều bỏ ngỏ. Những điều bạn thường làm tạo nên những gì bạn tintưởng.

https://static.ybox.vn/2020/3/4/1583976100744-Minh%20hoa%202-01.jpg

Thậtvậy, đây là điều Gandhi đã đúc kết ra khi ông quan sát cách suy nghĩ của conngười biến thành lời nói của chính họ, lời nói lại trở thành hành động, hànhđộng trở thành tính cách, và tính cách quyết định số phận, nó cũng là nền tảngcủa Liệu pháp nhận thức hành vi, nhắm vào việc thay đổi cách chúng ta suy nghĩbằng cách thay đổi hành động của chúng ta, cho đến khi bản thân tự đặt nên mộtniềm tin về những hành động định nghĩa con người mình. McRaney giải thích điều nàynhư sau:

Ở mứcthấp nhất, cách cư xử làm nên thái độ – bắt đầu với thuyết điều khiển ấn tượng– nói rằng bạn thể hiện với những người xung quanh con người mà bạn mong muốntrở thành. Bạn tiến hành một thứ mà các nhà kinh tế gọi là truyền tín hiệu bằngcách mua và thể hiện với mọi người những thứ khiến bạn cảm thấy mình như trungtâm… Dù là những thứ dễ đạt được nhất, những ý tưởng điên rồ nhất mà bạn khaokhát thực hiện trở thành những thứ bạn sở hữu, như là phát tín hiệu quảng bávới thế giới rằng bạn ở trong một nhóm, hay tổ chức nào đó. Những điều này sauđó sẽ ảnh hưởng bạn, khiến bạn trở thành con người có thể đạt được điều mìnhnói.

[…]

Sự losợ bị tẩy chay, hoặc khai trừ khiến hành vi của bạn tiến xa ra khỏi giới hạnban đầu của nó. Thuyết điều khiền ấn tượng nói rằng bạn luôn nghĩ về cách mìnhxuất hiện trước người khác, dù cho khi không có ai xung quanh. Dù không cóngười xem, sâu trong tâm trí bạn vẫn có một chiếc gương phản ánh những gì bạnlàm, và khi bạn nhìn thấy một người hành xử theo cách mà bạn nghĩ có thể đưabạn thăng tiến, nỗi lo sợ sẽ khiến bạn tự cải tổ lại bản thân.

Điềunày đưa chúng ta đến câu hỏi con gà có trước hay quả trứng có trước. Theothuyết tự nhận thức, chúng ta vừa là người quan sát, vừa là người kể chuyệntrong những trải nghiệm của chính mình – chúng ta thấy mình làm thứ gì đó,không thể ngăn chặn được, nên chúng ta tự dàn dựng nên một câu chuyện có vẻ hợplí để khiến hành động của mình trở nên có ý nghĩa. Sau đó chúng ta tạo dựngniềm tin vào bản thân dựa trên việc quan sát hoạt động của bản thân, và đượcdẫn chuyện bằng câu chuyện đó, tất nhiên là dựa vào niềm tin sẵn có ngay từ đầucủa bản thân. Đây là những gì xảy ra với đối thủ của Franklin: người đó tự quansát hành động của bản thân khi thể hiện sự quý trọng đến Franklin, điều mà ôngtự giải thích cho bản thân bằng cách dệt nên một câu chuyện khả thi nhất có thể– rằng ông hành động hoàn toàn tự nguyện, rằng sau tất cả, ông quý trọngFranklin.

Nhưchúng ta vừa thấy ở trên về cách chúng ta hợp lý hoá sự không trung thực củamình, là một ví dụ của xung đột nhận thức, một sự mâu thuẫn về mặt tâm lí xảyra khi chúng ta vướng mắc trong việc điều hoà những suy nghĩ mâu thuẫn trongmình. McRaney hướng đến một bằng chứng rõ ràng:

Bạn cóthể thấy được trong kết quả quét MRI của một người thể hiện rằng quan niệmchính trị của một người mâu thuẫn với chính bản thân cô ta. Bản quét não củamột người cho thấy tại vùng cao nhất ở vỏ não, phần chịu trách nhiệm cung cấpsuy nghĩ lí trí nhận ít máu hơn cho đến khi có một điều gì đó xuất hiện vàkhẳng định lại niềm tin của người đó. Nhận thức của bạn sẽ bắt đầu sụp đổ mộtkhi bạn cảm nhận được thế giới quan của mình bị đe doạ.

Mộttrong những ví dụ sinh động nhất của quá trình này được thể hiện trong mộtnghiên cứu ở Stanford:

Các họcsinh phải đăng ký vào một thực nghiệm kéo dài 2 giờ tên là “Đo lường thành tựu”như một phần bắt buộc để được qua môn. Các nhà thực nghiệm chia họ thành hainhóm. Một nhóm được thông báo rằng họ sẽ nhận 1$ (tương đương với 8$ hiện nay).Nhóm khác được thông báo rằng họ sẽ nhận 20$ (khoảng 150$ hiện nay). Các nhàkhoa học sau đó giải thích rằng những học sinh này sẽ giúp cải thiện khoanghiên cứu bằng cách viết bài đánh giá một thí nghiệm mới. Họ được dẫn vào mộtcăn phòng, nơi họ phải dùng một tay đặt các thanh gỗ vào khay và đổi chỗ chúnghết lần này đến lần khác. Sau nửa giờ, nhiệm vụ đổi chỗ các khối gỗ trên bànmột góc 90 độ theo chiều kim đồng hồ cứ mỗi 30p trôi qua. Sau một lúc, các nhàthực nghiệm quan sát và ghi chép. Đó là một giờ đồng hồ dày vò đầy nhạt nhẽovới một gã ngồi xem và ghi chép. Sau 1h, các nhà nghiên cứu hỏi học sinh nếuanh ta có thể đóng góp cho trường bằng cách nói với những học sinh sắp sửa thamgia thực nghiệm đang ngồi đợi ngoài kia rằng thực nghiệm này khá vui và thú vị.Cuối cùng, sau khi nói dối, những người ở cả hai nhóm điền vào bản khảo sát,hỏi rằng họ thực sự nghĩ gì về công việc nghiên cứu này.

Mộtchuyện phi thường và ngược đời xảy ra: Những học sinh được trả 20$ nói dốingười khác nhưng vẫn ghi trong bản khảo sát, như dự kiến, họ đã chịu đựng 2hđồng hồ hại não chán ngắt. Nhưng những người được trả 1$ hoàn toàn tiếp thu yêucầu và báo cáo trong khảo sát rằng họ thấy nhiệm vụ đưa ra khá thiết thực. Cácnhà nghiên cứu kết luận rằng nhóm đầu tiên có thể bao biện rằng với sự tẻ nhạtvà lời nói dối, với số tiền họ được nhận thì là làm vậy cũng không sao; nhưngđối với nhóm thứ hai, được trả cũng như không, họ không có bất kì bao biện nàovà thay vào đó phải làm dịu sự không thoải mái về mặt tinh thần bằng cáchthuyết phục bản thân rằng những việc này bõ công. McRaney mở rộng góc nhìn tớivấn đề rộng hơn của việc làm tình nguyện:

Đây làlí do tại sao đi tình nguyện lại khiến người ta cảm thấy tốt và những thực tậpsinh không lương lại làm việc chăm chỉ đến vậy. Khi không có một phần thưởng rõràng nào từ bên ngoài, bạn tự tạo cho mình một phần thưởng tinh thần. Đó làvòng tuần hoàn của xung đột nhận thức, một mâu thuẫn đầy đau đớn về cách bạnhài lòng bằng cách buộc mình nhìn thế giới dưới lăng kính hường phấn.

Độnglực này cũng làm điều ngược lại – như Thí nghiệm Nhà tù Stanford, đã cho thấynhững hành vi xấu tính khiến chúng ta phát triển thái độ xấu. Trở lại với ngườibạn của Franklin:

Khi bạncảm thấy lo lắng về hành động của mình, bạn sẽ tìm kiếm giải pháp làm giảm nỗisợ hãi bằng cách tạo ra một thế giới ảo tưởng, nơi đó lo lắng của bạn không thểtồn tại, sau đó bạn bắt đầu tin những ảo tưởng đó là sự thật, như cách mà ngườibạn của Benjamin Franklin đã làm. Ông ấy không thể cho một gã ông không ưngmượn một quyển sách hiếm nên ông buộc phải ưa hắn. Vấn đề được giải quyết.

[…]

Hiệuứng Benjamin Franklin là kết quả nhận thức của cá nhân khi bị ảnh hưởng. Mọingười đều có một bản ngã, và bản ngã đó là bất biến vì những sự không kiên địnhtrong câu chuyện của chính bạn được viết lại, biên tập lại. Nếu bạn thuộc sốđông, bạn có lòng tự trọng cao và có xu hướng tin rằng mình luôn ở mức trêntrung bình ở nhiều phương diện. Nếu bạn tiếp tục giữ đầu mình trên mực nước,khi một phần nào đó của bạn khiến bạn hành động kì lạ, bạn sẽ tự tạo nên mộtcâu chuyện, phác hoạ bản thân mình dưới ánh sáng tích cực. Nếu bạn thuộc phầncòn lại, mức tự tôn không cao, thường thấy mình không xứng đáng hoặc không cógiá trị, bạn sẽ viết ra một con người u ám – là kết quả của việc kiên quyết giữthái độ theo đúng bản ngã của một con người bất tài, dị thường hoặc bất cứ loạithất bại nào bạn có thể nghĩ ra. Thành công sẽ khiến bạn khó chịu, thế nên bạnlờ nó đi. Nếu mọi người tốt với bạn, bạn sẽ cho rằng họ có toan tính hoặc nhầmlẫn gì đó. Dù bạn yêu hay ghét bản ngã của mình, bạn bảo vệ nó theo cách bạncảm thấy dễ chịu nhất. Khi bạn quan sát hành vi của chính mình, hoặc cảm nhậncái nhìn của người ngoài, bạn thao túng sự thật để chúng phù hợp với mong muốncủa mình.

Thậtra, Franklin có viết trong tự truyện của mình rằng: “Người đó một khi đã làmcho bạn một việc tốt, ông ta sẽ sẵn lòng làm thêm một việc nữa, hơn cả khi bạnép buộc ông ta.” McRaney để lại cho chúng ta một số những lời khuyên hữu ích:

Chú ýkhi cỗ xe đi trước con ngựa. Chú ý khi một sự khởi đầu đầy đau đớn dẫn đến mộtniềm tin phi lý hoặc khi một công việc không suôn sẻ lại tự dưng trở nên đánggiá. Tự nhắc nhở mình phải cam kết vì những lời hứa có sức mạnh. Nhớ rằng khikhông có bất kì phần thưởng nào từ bên ngoài, bạn sẽ tự mình tạo ra một phầnthưởng tinh thần. Ghi nhớ rằng bạn càng trả giá cao cho quyết định của mình,bạn sẽ càng trân trọng chúng hơn. Sự mâu thuẫn trong tư tưởng qua thời gian sẽngày càng rõ ràng. Cảm giác thờ ơ sẽ trở nên mạnh mẽ hơn khi bạn tham gia vàomột nhóm đông người hoặc một tổ chức. Khiến con người mình đa dạng hơn bởi vìbạn sẽ trở thành con người khác nếu chỉ hành động theo một hướng suy nghĩ. Trênhết, hãy nhớ rằng bạn càng gây ra nhiều nguy hại, bạn sẽ càng căm ghét nhiềuhơn. Bạn càng thể hiện nhiều lòng tốt, bạn sẽ càng yêu thương những người mìnhgiúp hơn.

Vì thế Milton Glaser đúng khi ông nói rằng “Nếu bạn nói dối rằng vũ trụ là một vũ trụ phong phú, nó sẽ trở thành đúng như vậy. Nếu bạn nghĩ vũ trụ là một nơi nghèo túng, nó sẽ trở thành đúng như vậy.”

———————————–

Dịch: Tú Anh

Biên tập: Tuấn Ngọc

Minh họa: Phan Lê Hoàng

A Crazy Mind là một dự án phi lợi nhuận với hơn 100 cộng tác viên trên khắp cả nước. Với mục tiêu đem lại và nâng cao kiến thức tâm lý tới cộng đồng, chúng tôi mong nhận được sự ủng hộ và đóng góp của các bạn. Các quý độc giả có thể donate cho A Crazy Mind tại đây: https://acrazymind.vn/donate/ . Xin cảm ơn!

(*) Bản quyền bài dịch thuộc về A Crazy Mind. Khi chia sẻ, cần phải trích dẫn nguồn đầy đủ tên tác giả và nguồn là “Nguồn: Acrazymind.vn”. Các bài viết trích nguồn không đầy đủ, đều không được chấp nhận và phải gỡ bỏ.

(**) Follow Facebook A Crazy Mind để đọc các bài dịch khác và cập nhật các bài viết mới hằng ngày và tham gia nhóm cộng đồng tự chữa lành của A Crazy Mind tại: https://www.facebook.com/groups/371004360098732/

(***) Trở thành Cộng tác viên để rèn luyện tư duy ngôn ngữ và đóng góp kiến thức cho cộng đồng tại https://bit.ly/2EiflcL

BẢN THẢO
Bài viết liên quan